20 zł, 65. rocznica Powstania w Getcie Warszawskim, 2008

Producent: NBP - srebrne monety

ID: 782

Kolekcja: Srebrne monety o tematyce historycznej

Stan zachowania monety:
I (menniczy)

Nominał: 20
zł

Srebro: Ag
925

Stempel:
lustrzany

Średnica:
38,61 mm

Waga: 28,28 g

Wielkość emisji:
145.000 szt.

Data emisji monet:
15.04.2008 r. 

Niezwykłe piękno - symboliczne
drzewo z ulistnionymi gałązkami wystającymi ponad ceglany mur,
którego motyw pojawia się na awersie i rewersie srebrnej
monety kolekcjonerskiej projektu Urszuli Walerzak.

Ta wybita z dużą precyzją wymowna w swej symbolice moneta
upamiętnia pierwsze miejskie wystąpienie zbrojne w okupowanej przez
III Rzeszę Europie. Oddanie hołdu i wspomnienie
bohaterskiej walki o ludzką godność.

"My
nie chcemy ratować życia.

Żaden z nas żywy z tego nie wyjdzie.

My
chcemy ratować ludzką godność."

-
Arie Wilner (ps. Jurek) żołnierz ŻOBu.

Poland 2008 20 Zloty 65th
Anniversary of Warsaw Ghetto Uprising Silver Proof

The largest single revolt by Jews in Europe during the
Holocaust in World War II, the 1943 Warsaw Ghetto Uprising saw Polish
Jews rise in a courageous, but inevitably futile insurgency against
their Nazi overlords.
Opposing Germany’s efforts to incarcerate the remaining
population of Warsaw’s Jewish ghetto in the Treblinka
concentration camp, the key part of the revolt took place from 19 April
to 16 May 1943. Poorly armed, and with few supplies, the rebels were
mercilessly crushed by the Germans.

Reverse: In the center, a tree and the Star of David
against a brick wall. Beyong the wall, the tree is budding. At the
bottom, "65. ROCZNICA POWSTANIA W GETCIE WARSZAWSKIM" (65th Anniversary
of the Warsaw Ghetto Uprising).

Obverse:
Along the rim, "RZECZPOSPOLITA POLSKA" for Republic of Poland, and the
year of issue. In the center, loose bricks and flames next to an image
of the eagle, the state emblem of the Republic of Poland. Under the
Eagle’s left foot, the Mint mark. At the bottom, the face
value.

Powstanie w
getcie warszawskim - to zbrojne wystąpienie żydowskich
formacji militarnych, jakie miało miejsce na terenie warszawskiego
getta pod koniec jego likwidacji przez Niemców. Wybuchło w
wigilię żydowskiego święta Paschy 19 kwietnia 1943 roku, ostatnie walki
ustały do połowy maja.

Nie miało celów militarnych: wobec braku jakichkolwiek szans
na powodzenie, było desperackim aktem wyboru godnej śmierci z bronią w
ręku oraz odwetu i kary na prześladowcach, przez garstkę kilkuset
bojowników ŻZW pod wodzą Dawida Moryca Apfelbauma, Pawła
Frenkla i Leona Rodala oraz ŻOB dowodzonego przez Mordechaja
Anielewicza i Marka Edelmana. Było to pierwsze miejskie wystąpienie
powstańcze w okupowanej przez Niemców Europie. Bojownicy ŻOB
i żołnierze ŻZW używali podczas walki flagi polskiej i żydowskiej.

Powstanie wybuchło na wezwanie Żydowskiego Komitetu Narodowego w
momencie, gdy w wyludnionym już getcie znajdowało się tylko 50-60[1]
tysięcy ludzi (wobec niemal pół miliona w szczytowym okresie
jego zaludnienia). Miało miejsce podczas zarządzonej przez Heinricha
Himmlera akcji ostatecznej likwidacji getta, polegającej na
systematycznym przeszukiwaniu dzielnicy i wyłapywaniu resztek kryjącej
się ludności.

Gdy na teren getta weszły niemieckie oddziały wojskowe i policyjne pod
komendą gen. SS Jürgena Stroopa oraz wspierające je formacje
łotewskie i ukraińskie, powstańcy otworzyli do nich ogień.
Żydów było mało, ale ustawiali się w szyki, które
sami wymyślili.
Podczas powstania całe getto zostało spalone, a po jego zakończeniu
wysadzona została Wielka Synagoga na ulicy Tłomackie. Od zburzenia
ocalał jedynie kościół św. Augustyna na Nowolipkach, gdyż
Niemcy utworzyli sobie w nim magazyn.

Fotografia z Raportu
Stroopa. Oryginalny
niemiecki podpis:

"Ci bandyci stawiali zbrojny opór"

Siły i straty
powstańców

Siły powstańcze osiągnęły liczbę ok. 1 000[1] słabo uzbrojnonych
bojowników (ok. 150-600 z ŻOB i 400 z ŻZW). W kwestii
liczebności oddziałów powstańczych występują znaczne
rozbieżności, gdyż niektóre źródła podają nawet
liczbę 1500 powstańców.
Żydowscy powstańcy uzyskali pomoc głównie od AK, a także w
mniejszym stopniu od SOB, PLAN, oraz GL - zarówno przed, jak
i w trakcie walk.

Wsparcie to dotyczyło technologii wytwarzania broni i budowy
schronów, powstańcy uzyskali broń palną, benzynę i inne
chemikalia do tego potrzebne, a także wsparci zostali przez niewielkie
grupy żołnierzy podziemia chętnych do walki w getcie. Często
wykorzystywano broń zdobytą na Niemcach, jednak wskutek braku amunicji,
zwiększenie ilości pistoletów maszynowych nie poprawiało
sytuacji powstańców.
Potajemnie utworzone w 1942 r. przez mieszkańców getta
schrony i umocnienia, okazały się wyjątkowo przydatne w działaniach
powstańczych. Najlepiej rozbudowane powstały w rejonie ul. Miłej,
Nowolipiu, Lesznie, Nalewkach, Świętojerskiej i Franciszkańskiej.

W starciach zginęło ok. 7000[1] Żydów, ponad 6 000 spłonęło
żywcem[1], ok. 50 000[1] zostało wywiezionych do obozu zagłady w
Treblince. W trakcie tłumienia powstania hitlerowcy dopuszczali się
wielu okrucieństw i zbrodni na mieszkańcach getta, oraz przeprowadzali
liczne masowe egzekucje. Niemcy używali gazów bojowych[1] do
zabijania powstańców broniących się w bunkrach.

Dowódca oddziałów niemieckich, gen. SS
Jürgen Stroop wydał osobiście rozkaz zwalczania
bojowników ŻOB ogniem[2] - żołnierzom niemieckim wydano
beczki z benzyną nakazując podpalanie wszystkich schronów,
bunkrów i kryjówek.[2] W swoim raporcie z
likwidacji powstania w getcie warszawskim Jürgen Stroop podał,
że zgładzono lub ujęto 56 065 Żydów. Raport nie dotyczył
jednak osób, które zginęły pod gruzami palonego i
burzonego getta. Szacuje się, że liczba ta powinna więc wynosić około
62-63 tysiące osób.

Siły i straty niemieckie

Siły niemieckie liczyły łącznie ok. 3 000[1] (2054 żołnierzy i 36
oficerów, 821 grenadierów pancernych Waffen SS,
oraz 367 tzw. granatowych policjantów - przeznaczonych do
utworzenia kordonu wokół murów getta). Siły
niemieckie wspierane były przez artylerię i broń pancerną. Ponadto
użyto: baterii lekkiej artylerii Wehrmachtu oddziałów SS
Ordnungspolizei (Orpo) (bataliony 22 i 23), SS Sicherheitsdienst (SD),
saperów Wehrmachtu, batalionu ukraińskiego tzw.
Trawniki-Männer, łotewski i litewskie policyjne oddziały
pomocnicze (Askaris).

Niemcy dysponowali uzbrojonymi pojazdami pancernymi, bronią chemiczną,
miotaczami ognia, czołgami i artylerią. Zabezpieczenie techniczne
stanowiła m.in. warszawska straż pożarna.
Straty strony niemieckiej podane przez dowodzącego Jürgena
Stroopa wyniosły 16 zabitych i 85 rannych (sam Stroop przyznał po
wojnie, że raporty były fałszowane). Inne źródła podają
liczby znacznie większe - nawet do 1300 zabitych i rannych, co jednak
wydaje się być wielokrotnie zawyżoną wielkością strat strony
niemieckiej. Najbliższe prawdy wydają się być łączne straty (zabitych i
rannych) strony niemieckiej na poziomie 300 ludzi. Hitlerowcy stracili
także 1 czołg i 2 samochody pancerne.

Fotografia z Raportu
Stroopa. Oryginalny niemiecki podpis:

"Bandyci zgładzeni w
walce"

Pomoc polskiego podziemia
dla powstańców Getta

Bojownicy ŻOB-u otrzymali od Armii Krajowej broń: ok. 50
pistoletów, rkm, pm, amunicję, ok. 600 granatów,
30 kg środków wybuchowych (plastyku, ze zrzutów
powietrznych), 120 kg środków wybuchowych własnej produkcji,
400 detonatorów do bomb i granatów, 30 kg potasu
do produkcji "koktajlu Mołotowa" oraz wielkie ilości saletry potasowej
do produkcji prochu strzelniczego. Bojownicy żydowscy zostali także
poinstruowani w jaki sposób użyć tych materiałów
do konstrukcji bomb, granatów ręcznych i butelek
zapalających. Przeszkolono ich także w jaki sposób buduje
się fortyfikacje przy czym wskazano im także skąd wziąć cement i inne
elementy konstrukcyjne do ich budowy.

Pierwszą partię broni bojownicy ŻZW otrzymali za pośrednictwem Henryka
Iwańskiego jeszcze w 1941 r. Bojownicy ŻZW otrzymali także za
pośrednictwem Korpusu Bezpieczeństwa od czerwca 1942 r. do początku
powstania kwietniowego 1943 r. 3 ciężkie karabiny maszynowe, 100
pistoletów, 7 karabinów, 15 automatów
i około 750 granatów. Już po rozpoczęciu powstania w getcie
dostarczono także 4 karabiny maszynowe RKM, lekki karabin maszynowy
LKM, 11 automatów FM, 50 pistoletów i 300
granatów.

W pierwszej połowie 1942 roku uzbrojenie przekazały również
inne grupy Armii Krajowej.
W czasie powstania obrońcy getta od pierwszych dni wspierani byli z
zewnątrz przez polskie oddziały podziemia zbrojnego AK oraz w mniejszym
zakresie przez Gwardię Ludową. Polacy przeprowadzili kilkanaście akcji
zbrojnych wokół getta przeciwko oddziałom niemieckim. Już w
pierwszym dniu powstania w getcie dnia 19 kwietnia 1943 roku trzy
jednostki AK pod dowództwem kpt. Józefa Pszennego
podjęły próbę wysadzenia muru getta za pomocą min na ulicy
Bonifraterskiej. Zostali jednak wykryci przez Niemców i w
wyniku walki jaka się wywiązała dwóch z nich zginęło na
miejscu: Eugeniusz Morawski i Józef Wilk. Zginęło także
kilku Niemców, lecz próba wysadzenia muru nie
powiodła się.

W walkach wewnątrz getta walczył również Henryk Iwański
pseud. "Bystry". Z rozkazem włączenia się do walk wydanym przez
dowództwo Armii Krajowej przedostał się do getta tunelem
wraz z 18 osobowym oddziałem. Oddział przybył do walczących z
uzupełnieniem broni oraz amunicji, a także zastąpił wyczerpanych
powstańców na pozycjach między ruinami placu Muranowskiego,
a ulicą Nalewki.

W pierwszych dniach powstania nad placem powiewały dwie flagi -
żydowska i polska. W trakcie walki 27 kwietnia na pl. Muranowskim
żołnierze AK spalili czołg niemiecki, rozbili kompanię Łotyszy oraz
zatrzymali Niemców przed domem na Muranowskiej 7. W walkach
w getcie zginął brat Iwańskiego oraz jego dwaj synowie, a sam "Bystry"
w wyniku odniesionych ran został wyniesiony tunelem przez swoich
żołnierzy. Tunelem tym ewakuowano także 34 uzbrojonych
bojowników ŻOB. Wśród nich było także
dowództwo Żydowskiej Organizacji Bojowej: H. Berliński, M.
Edelman, M. Rojzenfeld i A. Szwarcfus.

Udział polskiego podziemia zbrojnego w walkach w getcie oraz poza nim
potwierdza stu stronicowy raport generała SS i policji,
Jürgena Stroopa, który był dowódcą
niemieckich wojsk walczących w getcie. Pisał w nim, że żołnierze
niemieccy byli: nieustannie pod ostrzałem ognia spoza getta, to znaczy
ze strony aryjskiej. Akcję Iwańskiego opisuje następująco:
Główna grupa, wraz z kilkoma polskimi bandytami, wycofała
się na tak zwany Plac Muranowski już w pierwszym lub drugim dniu walk.
Wspierało ich kilku innych polskich bandytów.

Kalendarium

19 kwietnia - wybuch powstania w Gettcie. Trzy jednostki AK pod
dowództwem kpt. Józefa Pszennego podejmują
próbę wysadzenia muru getta.

23 kwietnia - rozlepiono na murach poza Getto Warszawskie odezwę do
mieszkańców Warszawy:
Toczy się walka o Waszą i naszą wolność. O Wasz i nasz - ludzki,
społeczny i narodowy - honor i godność. Pomścimy zbrodnie Oświęcimia,
Treblinek, Bełżca, Majdanka. Niech żyje braterstwo broni i krwi
walczącej Polski !

27 kwietnia - na rozkaz AK - Henryk Iwański przedostaje się tunelem do
getta dostarczając broń i żywność dla bojowników ŻZW,
wspólna walka ŻZW i AK z Niemcami na pl. Muranowskim.

5 maja - gen. Władysław Sikorski w audycji radiowej apelował do
Polaków o pomoc bojownikom getta.

9 maja - zniszczenie bunkra sztabu ŻOB na ul. Miłej 18 w Warszawie, w
którym zginął przywódca powstania Mordechaj
Anielewicz wraz z innymi dowódcami.

13 maja - w Londynie w imię protestu przeciwko obojętności świata na te
wydarzenia popełnił samobójstwo przez samospalenie Szmul
Zygielbojm.

16 maja - Jürgen Stroop nakazał wysadzenie Wielkiej Synagogi
na ul. Tłomackie. Z tą datą wiąże się upadek powstania. Wtedy też
napisał w raporcie: Była żydowska dzielnica mieszkaniowa przestała
istnieć !

Opinie

* Powstanie w getcie uważane jest przez naród żydowski za
jedno z najważniejszych wydarzeń w jego historii.

* My nie chcemy ratować życia. Żaden z nas żywy z tego nie wyjdzie. My
chcemy ratować ludzką godność - Arie Wilner (ps. Jurek) żołnierz ŻOBu.

Bibliografia

Dwie najsłynniejsze książki opisujące powstanie w getcie warszawskim
to:
* "Zdążyć przed Panem Bogiem" wywiad z Markiem Edelmanem autorstwa
Hanny Krall.
* "Rozmowy z katem" - Kazimierza Moczarskiego - opis życia i kariery
Jürgena Stroopa.
Inne książki na temat powstania w getcie warszawskim:
* "Sprawozdanie Juergena Stroopa" redagowany przez Stanisława
Piotrowskiego (1948) - pierwsze polskie tłumaczenie niemieckich
dokumentów
* "Na oczach świata" - Marii Kann – dokument na temat
powstania
* "Das Lied ist geschrieben mit Blut und nicht mit Blei". Mordechaj
Anielewicz und der Aufstand im Warschauer Ghetto. Autorstwa Sabine
Gebhardt-Herzberg (tylko w języku niemieckim). 2003. ISBN 3-00-01364-6.
Wydawnictwo: Sabine Gebhardt-Herzberg (s.gebhardt-herzberg@gmx.net).
* "Nadmiar pamięci. Wspomnienia lat 1939-1946" autorstwa Icchaka
Cukiermana. Wydawnictwo: PWN, styczeń 2000, ISBN 83-01-13032-6
* "Pamiętniki z Getta Warszawskiego", autorstwa Michała Grynberga.
Wydawnictwo PWN 1993.
* "He who saves one life" autorstwa Kazimierza Iranka-Osmeckiego, Crown
Publishers, Nowy Jork, 1971.
* "W walce o wolność i honor narodu", Adam Kwaterko, Kalendarz Żydowski
5749.
* "Ludzie z zamkniętej dzielnicy" Ruta Sakowska, PWN Warszawa 1993.
* "Żydzi Warszawy 1939-1943", Władysław Bartoszewski, Marek Edelman,
Lublin 1993.
* Marek Edelman "Getto walczy". W: R. Assuntino, W. Goldkorn "Strażnik.
Marek Edelman opowiada". Kraków 1999.
* R. Sakowska "Ludzie z dzielnicy zamkniętej. Eksterminacja a kultura".
W: "Studia z dziejów Żydów w Polsce. T. II".
Warszawa 1985.
* "Wojna żydowsko-niemiecka. Polska prasa konspiracyjna 1943-1944 o
powstaniu w getcie Warszawy". Wybór i opracowanie P.
Szapiro, Londyn 1992.
* Tomasz J. Kaźmierski "Lecz wyście podnieśli kamień". "Zwoje. Periodyk
Kulturalny" nr 4 (8), maj 1998.
* Stefan Ernest "O wojnie wielkich Niemiec z Żydami Warszawy 1939-1943"
Czytelnik , Kwiecień 2003.

Przypisy:
1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 Nowa Encyklopedia Powszechna
PWN. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2004, s. 755 (tom6). ISBN
83-0114-179-4.
2. ↑ 2,0 2,1 Pawlak Władysław: Urodzeni w Warszawie.
Wydawnictwo Iskry, Warszawa, 1986, s. 122.

źródło: NBP /
Mennica Polska S.A. / Wikipedia